Dzięki staraniom Instytutu Pamięci Narodowej, na cmentarzu parafialnym w Markowej stanął pomnik, który jest wierną kopią dotychczasowego grobu rodziny Ulmów. 1 lipca odbyła się ceremonia odsłonięcia i poświęcenie pomnika oraz oficjalne przekazanie opieki nad historycznym grobem parafialnemu oddziałowi Akcji Katolickiej w Markowej.
Fot.: Instytut Pamięci Narodowej/ Katarzyna Gajda-Bator
Dotychczasowy grób, położony na cmentarzu parafialnym w Markowej, nie był pierwszym miejscem pochówku Rodziny Ulmów. Ulmowie byli pochowani najpierw w ziemi bez trumien w miejscu zbrodni, potem w tym samym miejscu w trumnach, a następnie w tych samych trumnach, ale na cmentarzu parafialnym. Tam po jakimś czasie wybudowano nagrobek, którego obecny jest wierną kopią.
Historię pochówku Rodziny Ulmów przypomniał obecny na uroczystości dr Mateusz Szpytma, wiceprezes Instytutu Pamięci Narodowej i krewny Wiktorii Ulmy. Jak mówił, zaraz po zbrodni ciała Wiktorii i Józefa oraz ich dzieci zostały wrzucone do dołu wykopanego tuż przy ich domu. Kilka dni później pięciu mężczyzn – krewnych i przyjaciół rodziny – odkopało zwłoki i umieściło je w trumnach, aby nie byli pochowani bezpośrednio w ziemi. Byli to: brat Józefa – Władysław Ulma, brat Wiktorii – Józef Niemczak, najbliższy przyjaciel Józefa – Antoni Szpytma przydomek „Pisarz” oraz Franciszek Szylar wraz z Michałem Kluzem – szwagrem Wiktorii. Trumny z ciałami spoczęły na cmentarzu parafialnym kilka miesięcy później – 11 stycznia 1945 roku, zaś nagrobek z prawdziwego zdarzenia został postawiony przez rodzinę najprawdopodobniej w roku 1963. Przy budowie nagrobka pracowali wspólnie bracia Józefa – Antoni i Władysław Ulmowie, bratankowie Wiktorii – Franciszek i Jan Niemczakowie oraz Zbigniew Kluz. Ciała Rodziny Ulmów spoczywały w tym miejscu do końca marca bieżącego roku, a obecnie przebywają w nieznanym powszechnie miejscu w oczekiwaniu na beatyfikację, w trakcie której relikwie zostaną złożone w kościele parafialnym pw. św. Doroty w Markowej.
Replikę grobu, który uległ całkowitemu uszkodzeniu podczas ekshumacji, wykonano z wykorzystaniem kilku elementów pochodzących z oryginalnego nagrobka. Są to: płaskorzeźba głowy Chrystusa w koronie cierniowej, rzeźba płomienia oraz dwie tabliczki. Pozostałe części są zupełnie nowe, jednak wyglądem nie różnią się od dotychczasowych.
–Niech to miejsce wzywa do tego, żebyśmy przychodzili tutaj, modlili się o beatyfikację,
a potem o kanonizację Rodziny Ulmów. Ale też modlili się za wszystkich mieszkańców Markowej, bo modlitwa za żywych i umarłych jest jednym z uczynków miłosierdzia co do duszy– apelował przy pomniku dr Mateusz Szpytma.
Modlitwie w intencji zmarłych przewodniczył metropolita przemyski ks. abp Adam Szal, który również poświęcił nowo powstały obiekt pamięci o rodzinie Ulmów.
W ceremonii udział wzięli: ks. dr Witold Burda, postulator procesu beatyfikacyjnego; ks. dr Roman Chowaniec, proboszcz parafii pw. św. Doroty w Markowej; krewni Józefa i Wiktorii Ulmów na czele z Franciszkiem Niemczakiem, bratankiem Wiktorii
z domu Niemczak; Waldemar Rataj, dyrektor Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej; Maria Ryznar-Fołta, prezes Towarzystwa Przyjaciół Markowej; członkowie Akcji Katolickiej; dzieci, wnuki i prawnuki osób, które brały udział w postawieniu dotychczasowego grobu Rodziny Ulmów oraz mieszkańcy Markowej.
Ceremonię zwieńczyło przekazanie na ręce Czesławy Balawejder, prezesa Parafialnego Oddziału Akcji Katolickiej w Markowej aktu powierzenia opieki nad byłym grobem Rodziny Ulmów.
Obecny obiekt będzie pełnił podwójną funkcję. Z jednej strony będzie pomnikiem, gdyż nie skrywa już pod sobą i nie chroni szczątków osób z rodziny Ulmów, a z drugiej strony należy pamiętać, że ziemia pod nim jest tą samą, w której złożone były ciała zamordowanych.
W jakimś więc sensie można to miejsce traktować jako grób lub grób symboliczny. Szczególnie może to mieć znaczenie w przypadku wycieczek z Izraela i Żydów przyjeżdzających z innych krajów. Do tej pory wielu z nich odwiedzało grób Rodziny Ulmów na cmentarzu i zostawiało tam kwiaty lub – zgodnie ze swoim zwyczajem – kładło na płycie grobowca kamyki.
Od 10 września 2023 roku szczątki Wiktorii i Józefa oraz ich siedmiorga dzieci będą złożone w ołtarzu w nawie bocznej kościoła parafialnego pw. św. Doroty w Markowej. Obecne drewniane elementy antepedium zostaną zastąpione szkłem, za którym umieszczone będą relikwie.
Replika oryginalnego grobowca na cmentarzu może być traktowana i nazywana grobem symbolicznym, niezawierającym szczątków, ale wzniesionym ku czci zmarłych. W tradycji europejskiej od starożytności znane są takie formy upamiętnień i nazywano je „grobem pustym” (łac. tumulus inanis) lub grobem zaszczytnym (łac. tumulus honorarius). Przyjmuje się dla takich i podobnych upamiętnień wspólną nazwę – cenotaf. Cenotafami są groby nieznanego żołnierza, kopce np. Kraka, Kościuszki, Piłsudskiego w Krakowie, takimi formami upamiętnia się także osoby, których pochowanie w grobowcu rodzinnym było lub jest niemożliwe.
Ceremonia odsłonięcia i poświęcenia pomnika wpisała się w doroczne spotkania z dziedzictwem Markowej, które odbyły się pod hasłem „Noc i Dzień Otwartych Drzwi”. Głównym organizatorem tego wydarzenia było Towarzystwo Przyjaciół Markowej, prowadzące Zagrodę – Muzeum Wsi Markowa, zaś współorganizatorem Muzeum Polaków Ratujących Żydów oraz Parafia p.w. św. Doroty w Markowej.
