W Muzeum Narodowym Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie odbyła się 19 listopada debata „Wincenty Witos – porzucone dziedzictwo”. Była to kolejna odsłona dyskusji o aktualności idei Wincentego Witosa, zainicjowanej w czerwcu w Krakowie i kontynuowanej w sierpniu w Markowej, miejscowości szczególnie bliskiej temu politykowi. Organizatorem debaty, w kontekście wystawy „Chłop-niewolnik? Opowieść o pańszczyźnie”, była Wielkopolska Resursa Kultury Pamięci. Wśród prelegentów znaleźli się prof. dr hab. Antoni Kamiński, politolog z Polskiej Akademii Nauk oraz dr Mateusz Szpytma, wiceprezes Instytutu Pamięci Narodowej.
Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, od sześćdziesięciu lat badające historię polskiego rolnictwa, podejmuje ważny i odważny temat pańszczyzny. Wystawa „Chłop-niewolnik? Opowieść o pańszczyźnie” to pierwsza od dekad tak szeroka próba ukazania tego dramatycznego okresu w dziejach polskiej wsi. Ekspozycja, przygotowywana przez kilka lat, gromadzi kilkaset obiektów z 25 instytucji i opowiada o pańszczyźnie w porządku chronologicznym. Od jej początków w XV wieku, przez rozkwit w XVII i XVIII stuleciu, aż po zmierzch w XIX wieku. Wystawa nie unika trudnych tematów, prezentując m.in. narzędzia tortur, takie jak kuny, dyby czy harapy. Uzupełnieniem są dzieła sztuki XIX i XX wieku, ilustrujące dolę chłopów (m.in. Kossak, Chełmoński, Tetmajer, Gerson, Styka, Kotsis). Interaktywny charakter wystawy pozwala zwiedzającym przenieść się w czasie i „dotknąć” przeszłości.
Ekspozycja nie tylko zbiór eksponatów, ale przede wszystkim zaproszenie do refleksji. Prowokujący tytuł rzuca wyzwanie widzowi i zachęca do samodzielnego poszukiwania odpowiedzi na pytanie o rzeczywisty status chłopa w dawnej Polsce. W przeciwieństwie do suchych faktów z podręczników, wystawa ukazuje życie chłopów pańszczyźnianych w pełnym wymiarze, odsłaniając mechanizmy wyzysku i nierówności społecznych.
Wystawie towarzyszy wiele interesujących wydarzeń takich jak lekcje tematyczne dla dzieci, młodzieży i dorosłych, specjalne kuratorskie oprowadzania, debaty oraz spotkania z autorami książek.
Wystawa w Szreniawie tworzy znakomity kontekst do refleksji o biografii i dziedzictwie najważniejszej postaci chłopskie w dziejach Polski – Wincentego Witosa. Poprzez przekaz Wystawy możemy poznać i lepiej zrozumieć także warunki społeczne, ekonomiczne i polityczne, w jakich żył, działał i dojrzewał do swojej działalności Wincenty Witos, chłopski premier II RP – bohater systematycznej debaty, zainicjowanej przez Fundację Kolegium Wigierskie i Krakowską Resursę Kultury Pamięci we współpracy z Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej. Poprzez wprowadzenie debaty na Wystawę w Szreniawie, możemy pokazać problemy, w rozwiązanie których angażował się Witos i które starał się rozwiązywać przez całe swoje życie.
Pierwsza debata wokół tezy o porzuconym dziedzictwie Wincentego Witosa została zorganizowana 21 czerwca 2024 roku w krakowskim Klubie „Kamieniołom Jana Pawła II” w ramach obchodów I Dni Kultury Pamięci Pro Publico Bono. Bezpośrednią inspiracją do podjęcia tej debaty było wydanie przez Instytut Pamięci Narodowej dzieł wybranych Wincentego Witosa z okazji 150-lecia jego urodzin. W dyskusji, którą prowadził wówczas Roman Graczyk, wzięli udział: prof. dr hab. Andrzej Chwalba, dr Paweł Sękowski (obydwaj związani z UJ), dr Mateusz Szpytma (IPN) oraz dr Wojciech Baliński (MPRŻ). 30 sierpnia w Markowej, w ramach Podkarpackiej Resursy Kultury Pamięci, powróciły ważne pytania o tożsamość, dziedzictwo i aktualność idei Witosa dla współczesnej Polski i Markowej. Głos e dyskusji zabrali: dr Wojciech Baliński (MPRŻ), prof. Antoni Kamiński oraz dr Mateusz Szpytma (IPN), a debatę poprowadził dr Marcin Chorązki (MPRŻ). Wcześniej zebrani wysłuchali dwugłosu Kazimierza Wyczarskiego i Marka Kochmańskiego na temat Domu Ludowego w Markowej, który stanowi prawdopodobnie pierwszy w Polsce pomnik Wincentego Witosa.
Wybór daty 30 sierpnia na debatę nie jest przypadkowy. Tego dnia w 1931 roku Wincenty Witos gościł w Markowej. Podczas tej wizyty uczestniczył w nadaniu swojego imienia Domowi Ludowemu, a także w dożynkach, na których Wiktoria Niemczak (późniejsza Ulma) wręczyła mu wieniec dożynkowy. Wydarzenie to podkreśla silny związek Witosa z mieszkańcami Markowej i stanowi symboliczne uznanie jego zasług, będąc swoistym „pomnikiem” wzniesionym jeszcze za jego życia. Biorąc pod uwagę, jak napięta była sytuacja polityczna w Polsce w tamtym czasie, nadanie imienia Wincentego Witosa Domowi Ludowemu w Markowej nabiera szczególnego znaczenia jako akt sprzeciwu wobec autorytarnych rządów sanacji. Markowa była miejscem, gdzie ruch ludowy był szczególnie zakorzeniony, począwszy od lat 80. XIX wieku. Ksiądz Stanisław Stojałowski zainicjował wtedy na Podkarpaciu pierwsze chłopskie organizacje, które okazały się zaczynem ruchu ludowego.
Organizatorzy debaty realizują ją w przekonaniu, że „porzucone” dziedzictwo Wincentego Witosa, choć wciąż niedoceniane, jest niezwykle aktualne i stanowi kluczowy element naszej tożsamości, którą dopiero odkrywamy.
Zarówno wystawa „Chłop-niewolnik? Opowieść o pańszczyźnie”, jak i debata „Wincenty Witos – porzucone dziedzictwo” to przedsięwzięcia kulturotwórcze, które skłaniają do refleksji nad polską historią, ale i teraźniejszością. Wystawa odsłania zapomniany rozdział dziejów polskiej wsi, ukazując trudne losy polskiej wsi i mechanizmy wyzysku. Debata z kolei, przywołując postać i dorobek Wincentego Witosa, skłania do zinterpretowania jego dziedzictwa i podjęcia go w życiu społecznym i w kulturze obywatelskiej naszych czasów.
Fot.: Materiał pochodzi z serwisu www.szukajwarchiwach.gov.pl ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego
Fot.: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie