9 lat temu, 17 marca 2016 r., nastąpiło oficjalne otwarcie naszego Muzeum – pierwszej w Polsce placówki muzealnej, która w całości poświęcona jest tematyce ratowania przez Polaków ludności żydowskiej podczas okupacji niemieckiej. Z tej okazji warto przypomnieć drogę, jaką przeszło to miejsce, zanim stało się ważnym punktem na mapie pamięci historycznej Polski.
Idea powstania Muzeum narodziła się w 2007 roku, zainspirowana historią rodziny Ulmów z Markowej i trwającą pamięcią o ich losach. Pomysłodawcami byli Bogdan Romaniuk i dr Mateusz Szpytma. W 2008 roku Sejmik Województwa Podkarpackiego podjął decyzję o budowie Muzeum w Markowej. Realizacja projektu rozpoczęła się w 2009 roku od przekazania gruntu przez Radę Gminy Markowa na rzecz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego. Muzeum-Zamek w Łańcucie koordynowało prace. W 2010 roku ogłoszono konkurs na projekt budynku, scenografii i otoczenia. Zwyciężyła wizja Nizio Design International z Warszawy, znanej z projektów dla podobnych instytucji. W 2013 roku rozstrzygnięto przetarg na budowę Muzeum i wmurowano kamień węgielny, poświęcony przez papieża Franciszka. Prace nad scenografią rozpoczęły się w 2015 roku, w oparciu o opracowania prof. Elżbiety Rączy i dra Mateusza Szpytmy. Uroczyste otwarcie Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej odbyło się 17 marca 2016 roku, z udziałem m.in. Prezydenta RP. Ważnym momentem było wręczenie odznaczeń państwowych ratującym i ich rodzinom.
Misją Muzeum jest upamiętnianie i ukazywanie historii ratowania Żydów przez Polaków w czasie II wojny światowej, z wykorzystaniem nowoczesnych metod multimedialnych i interaktywnych. Ma ono na celu obiektywne i rzetelne przedstawianie realiów Holokaustu w okupowanej Polsce.
Początkowo Muzeum było oddziałem Muzeum-Zamku w Łańcucie. W 2017 roku stało się samodzielną instytucją, współprowadzoną przez Samorząd Województwa Podkarpackiego i Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 2017 roku zakończono realizację Sadu Pamięci, poświęconego Polakom, którzy ratowali Żydów. Oficjalne otwarcie miało miejsce w 2018 roku. Projekt ten wzbogacił przestrzeń i nadał wystawie ogólnopolski wymiar. Projekt architektoniczny Muzeum otrzymał liczne nagrody i wyróżnienia, m.in. za budynek, projekt wnętrza i ekspozycję.
Kompleks muzealny służy do realizacji statutowych działań Muzeum, czyli badań, upamiętniania i popularyzowania czynów Polaków ratujących Żydów podczas Holokaustu. Architektura i design budynku stanowią odpowiednie otoczenie dla trudnej tematyki i są pomnikiem ku czci ratujących i ratowanych.
