W czerwcu 2024 roku minęła 400. rocznica niszczycielskiego najazdu tatarskiego na Ruś Czerwoną. Była to jedna z największych i najbardziej pustoszących wypraw tatarskich na Rzeczpospolitą w XVII wieku. Kulminacją najazdu była bitwa pod Martynowem 20 czerwca 1624 roku, w której wojska koronne odniosły zwycięstwo i uwolniły tysiące jeńców wziętych w jasyr. Najazd ten był częścią mało znanego konfliktu między Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim w latach 1622-1629, mimo formalnego pokoju. Wyprawa z 1624 roku zapisała się szczególnie tragicznie w pamięci mieszkańców ziemi przemyskiej.
Temu zagadnieniu poświęcony był wykład dra Andrzeja Gliwy z Oddziału Terenowego Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Rzeszowie pt. 400. rocznica najazdu ordyńców z Budżaku: działalnia militarne, zniszczenia wojenne i straty demograficzne w pamięci zbiorowej mieszkańców ziemi przemyskiej, zorganizowany 23 lutego 2025 roku w Centrum Gminy Kultury Markowa z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Markowej. Dr Andrzej Gliwa jest uznanym w kraju historykiem, którego specjalizacją są: historia wojskowości i historia gospodarcza w epoce nowożytnej XVI-XVIII w., historia stosunków dyplomatycznych Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim i Chanatem Krymskim w okresie nowożytnym, antropologia historyczna, dzieje osadnictwa na pograniczu polsko-ruskim w średniowieczu i nowożytności, architektura obronna ziem ruskich Rzeczpospolitej oraz edytorstwo źródeł staropolskich.
Prelegent, opierając się na wieloletnich badaniach archiwalnych i terenowych, zaprezentował kompleksowy obraz najazdów tatarskich na ziemię przemyską. Prelegent ukazał nie tylko skalę działań militarnych ordyńców, ale także zasięg zniszczeń ekonomicznych i dotkliwość strat demograficznych, jakie przyniosły te najazdy. Problematykę doskonale ilustrowały specjalnie opracowane mapy, a także ryciny, pozwalając zebranej publiczności zobaczyć skalę zniszczeń w gospodarstwach, spalonych młynach i karczmach.
Prelegent, skupiając się na historii lokalnej Markowej, ukazał, jak dramatyczne skutki miał najazd tatarski z 11 czerwca 1624 roku. W wyniku najazdu, w Markowej pozostało zaledwie 17 par małżeńskich. To dramatyczne zmniejszenie liczby mieszkańców odzwierciedla ogromną skalę strat demograficznych, jakie dotknęły ten region. Zniszczone zostały nie tylko domy i budynki gospodarcze, ale przede wszystkim rozbite zostały lokalne, często wielopokoleniowe więzi rodzinne. Najazd ten, był jednym z wielu, które w XVII wieku nękały te ziemie, co miało ogromny wpływ na osłabienie gospodarcze oraz społeczne tego obszaru.
Analizując demograficzne skutki najazdów tatarskich, badacz sięga po zaskakująco współczesne pojęcia, takie jak wojna hybrydowa, międzypokoleniowa pamięć zbiorowa czy trauma historyczna i kulturowa. Terminy te, choć pozornie odległe od realiów sprzed kilkuset lat, nabierały nowego znaczenia w kontekście omawianych wydarzeń, ukazując zaskakujące paralele między dawnymi a współczesnymi konfliktami zbrojnymi. Badacz rzuca w ten sposób nowe światło na najazdy tatarskie, ukazując ich złożoność i dalekosiężne skutki, które wykraczają poza bezpośrednie straty ludzkie i materialne.
Historia ziemi przemyskiej naznaczona jest zarówno bolesnymi klęskami, jak i chwilami heroicznej obrony przed tatarskimi najeźdźcami. Mimo upływu wieków, pamięć o tych wydarzeniach jest wciąż żywa w świadomości mieszkańców. Jej wyrazem są nie tylko przekazywane z pokolenia na pokolenie historie, ale także liczne pomniki, kapliczki i krzyże wznoszone na przestrzeni wieków.
Uzupełnieniem wykładu była projekcja filmu dokumentalnego „Jasyr” w reżyserii Sławomira Kwoki. Film, wyprodukowany przez Fundację Ułani Króla Jana, która dąży do przywrócenia i aktywnego tworzenia polskiego kina historycznego, ukazuje tło polityczne i ekonomiczne, przybliża skalę zniszczeń i liczbę uprowadzonych w jasyr podczas tatarskich wypraw niewolniczych na ziemie Rzeczpospolitej w okresie od końca XV do końca XVII wieku. „Jasyr” rzuca światło na ten mało znany, ale niezwykle istotny aspekt historii Polski. Film, wykorzystując bogaty materiał archiwalny, rekonstrukcje historyczne i wypowiedzi ekspertów, ukazuje dramat ludności cywilnej pustoszonej przez tatarskie najazdy. Widzowie mogą zapoznać się z mechanizmami jasyru, czyli brania ludzi w niewolę, a także z jego skutkami dla jednostki i całych społeczności. „Jasyr” to ważny głos w dyskusji o historii Rzeczpospolitej, przypominający o trudnych i bolesnych doświadczeniach naszych przodków.