Od 22 marca do 3 kwietnia w Markowej, Łańcucie i Warszawie odbywały się II Dni Dziedzictwa Błogosławionej Rodziny Ulmów, zainaugurowane w 2024 roku przez Muzeum Polaków Ratujących Żydów. To kilkunastodniowe wydarzenie, zorganizowane we współpracy z Marszałkiem Województwa Podkarpackiego, Starostą Łańcuckim, Wójtem Markowej, Archidiecezją Przemyską oraz Towarzystwem Przyjaciół Markowej, przebiegało pod honorowym patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy.
Inauguracja obchodów miała miejsce 22 marca w Markowej, gdzie podczas uroczystej gali wręczono statuetkę „Markowianin Roku 2025”. To zaszczytne wyróżnienie otrzymał 93-letni Eugeniusz Szylar, którego rodzice – Antoni i Dorota – za ofiarną pomoc udzieloną żydowskiej rodzinie Weltzów zostali uhonorowani tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. W 2016 roku Prezydent RP Andrzej Duda odznaczył Eugeniusza Szylara Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Tym samym uhonorowano zarówno poświęcenie kilkunastoletniego chłopca, jak i kultywowaną po dziś dzień pamięci o tych tragicznych wydarzeniach.
Tego wieczoru, w ramach Podkarpackiej Resursy Kultury Pamięci, odbyła się „Noc w Muzeum Ulmów”, podczas której o. Rafał Huzarski SJ wygłosił wykład, osadzając historię Rodziny Ulmów w kontekście biblijnej przypowieści o miłosiernym Samarytaninie.
Niedzielne uroczystości rozpoczęły się oddaniem czci Sprawiedliwym na cmentarzu parafialnym w Markowej. Przedstawiciele władz wojewódzkich i samorządowych, instytucji kultury oraz mieszkańcy Markowej, w towarzystwie rodzin Sprawiedliwych i harcerzy, złożyli wieńce i zapalili znicze na grobach mieszkańców Markowej, którzy z narażeniem życia nieśli pomoc swoim żydowskim sąsiadom. Kwiaty i znicze złożono na historycznym grobie, obecnie pomniku błogosławionej Rodziny Ulmów, oraz grobach Antoniego i Doroty Szylarów, Zofii Brody, Michała i Marii Barów, Michała i Katarzyny Cwynarów, Jana i Heleny Cwynarów oraz Jana i Weroniki Przybylaków. Uroczystość na cmentarzu była momentem refleksji nad bolesną przeszłością, a zarazem wyrazem wdzięczności dla tych, którzy ryzykując życiem swoim i swoich rodzin, pomagali skazanym na Zagładę Żydom.
W Kościele pw. św. Doroty w Markowej abp Józef Michalik odprawił mszę świętą w intencji Polaków ratujących Żydów, a symbolicznym momentem była wspólna modlitwa przy sarkofagu błogosławionej Rodziny Ulmów.
Kolejnym ważnym punktem drugiego dnia obchodów II Dni Dziedzictwa Błogosławionej Rodziny Ulmów było spotkanie z rodzinami Sprawiedliwych z Markowej, które odbyło się w Chałupie Szylarów, zlokalizowanej w Zagrodzie-Muzeum Wsi Markowa. Gościem honorowym był Eugeniusz Szylar, dawny mieszkaniec tego domu, który podzielił się wspomnieniami, przybliżając realia życia w okresie okupacji oraz heroizm swoich rodziców i rodzeństwa.
W spotkaniu uczestniczył m.in. Jeffrey Cymbler – amerykański prawnik żydowskiego pochodzenia, którego najbliższa rodzina została uratowana przez Polaków – Rozalię i Michała Kopaczów, siostrę Rozalii – Marię Kowalską oraz ks. Zygmunta Dziedziaka. Dla całej trójki Jeffrey Cymbler uzyskał przyznane przez Instytut Yad Vashem tytuły Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Jeffrey Cymbler od wielu lat systematycznie odwiedza Polskę i działa na rzecz odkrywania prawdy historycznej o postawach i wzajemnych relacjach Polaków i Żydów w trudnych czasach niemieckiej okupacji.
Niedzielne uroczystości zwieńczył koncert pieśni pasyjnych w kościele pw. Św. Doroty w Markowej, dedykowany pamięci błogosławionej Rodziny Ulmów.
Dzień 24 marca miał szczególny wymiar, upamiętniał bowiem 81. rocznicę męczeńskiej śmierci Wiktorii i Józefa Ulmów oraz ich siedmiorga dzieci – patronów naszego Muzeum, a także ukrywanych przez nich żydowskich rodzin Goldmanów, Grünfeldów i Didnerów.
Obchody Narodowego Dnia Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką zainaugurowano wizytą na cmentarzu ofiar hitleryzmu w Jagielle-Niechciałkach. Tam oddano hołd pomordowanym żydowskim mieszkańcom Markowej podczas ceremonii przy zbiorowej mogile, gdzie złożono kwiaty i zapalono znicze. Modlitwy chrześcijańska i żydowska oraz chwila zadumy były wyrazem pamięci, a uroczystość zakończyło odśpiewanie psalmu przez Jeffreya Cymblera.
Kluczowym momentem obchodów była Ceremonia Pamięci „Gorejąc wolni”, podczas której odsłonięto tabliczki z nazwiskami kolejnych Sprawiedliwych, którzy swoim życiem i czynami dali świadectwo wolności od strachu, egoizmu i obojętności – wolności, która wypływa z najgłębszych pokładów człowieczeństwa. Podczas ceremonii uczczono: Zofię i Wojciecha Serwaczaków; Józefa, Władysława i Zofię Łańczaków; Katarzynę, Magdalenę i Aleksandra Łańczaków; Zofię Koniosną; Magdalenę Bednarczyk; Franciszkę, Piotra i Kazimierza Kapłonów oraz Antoniego Bytnara. Tabliczki z ich nazwiskami zostały wmurowane w Ścianę Pamięci Muzeum Polaków Ratujących Żydów. W ten sposób pamięć o Nich została trwale upamiętniona.
Uroczystość państwowa była również okazją do uhonorowania odznaczeniami osób szczególnie zaangażowanych w pielęgnowanie i przekazywanie pamięci o błogosławionej Rodzinie Ulmów i innych Polakach, którzy ratowali Żydów podczas okupacji niemieckiej. Za zasługi w działalności społecznej Brązowym Krzyżem Zasługi odznaczono Wiolettę Rejman, a za zasługi dla Niepodległej Medalem Stulecia Odzyskanej Niepodległości uhonorowano Waldemara Rataja.
W uroczystości wzięli udział parlamentarzyści, przedstawiciele władz państwowych, wojewódzkich i samorządowych, duchowieństwo, reprezentanci instytucji kultury i edukacji, służb mundurowych, a przede wszystkim mieszkańcy regionu, których rodziny podczas II wojny światowej pomagały żydowskim sąsiadom.
Motto ceremonii „Gorejąc wolni”, zaczerpnięte z wiersza Cypriana Kamila Norwida „Coraz to z ciebie, jako z drzazgi smolnej”, odpowiada twierdząco na pytanie poety o najwyższą wolność, która wypełnia ludzkie serce, gdy płonie miłością bliźniego.
Czas goi rany, choć często za cenę zatarcia tragicznych, a zarazem heroicznych faktów w odmętach zapomnienia. Ściana Pamięci Muzeum Polaków Ratujących Żydów, jako nośnik kultury pamięci, realizuje myśl Prymasa Tysiąclecia: „Gdy gaśnie pamięć ludzka, dalej mówią kamienie”. To hasło towarzyszyło II Dniom Dziedzictwa Błogosławionej Rodziny Ulmów.
W 81. rocznicę męczeńskiej śmierci błogosławionej Rodziny Ulmów, która w obliczu okrutnej historii dochowała wierności najwyższym wartościom człowieczeństwa, w Miejski Dom Kultury w Łańcucie odbył się koncert „Psalmów Pokoju i Nadziei”. To muzyczne wydarzenie było symbolicznym echem ich życia, które – podobnie jak niesione przez psalmy pokój i nadzieja – pozostaje wiecznie żywym świadectwem niezłomnej wiary i bezinteresownej miłości bliźniego, wartości, za które Rodzina Ulmów oddała swoje życie.
W Dzień Świętości Życia, który przypada 25 marca, w Muzeum Archidiecezjalnym im. św. Józefa Sebastiana Pelczara Biskupa w Przemyślu odbyła się prezentacja Ikony Błogosławionej Rodziny Ulmów. Wydarzenie, wpisujące się w obchody tego dnia, zyskało szczególną wymowę. Dzień Świętości Życia w Kościele katolickim poświęcony jest refleksji nad wartością życia od poczęcia do naturalnej śmierci. Wystawa Ikony Błogosławionej Rodziny Ulmów przypomniała o ich głębokim szacunku dla życia, którymi kierowali się ratując Żydów. Podczas inauguracji Artur Dobrucki, główny inwentaryzator i opiekun zbiorów Muzeum Polaków Ratujących Żydów omówił historyczny i artystyczny kontekst ikony oraz jej symbolikę. Wykład ks. prof. Piotra Kieniewicza, marianina, wybitnego autorytetu w dziedzinie teologii moralnej i bioetyki pod tytułem „Najważniejsza jest godność człowieka”, podkreślił uniwersalne przesłanie miłości i szacunku dla każdego życia ludzkiego, które stanowiło fundament postawy błogosławionej Rodziny Ulmów.
Z myślą o młodzieży szkolnej, 27 kwietnia w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Łańcucie odbył się wykład Agnieszki Kuźniar, przewodnika MPRŻ, pod tytułem „Gdy historia puka do drzwi”. Podczas spotkania młodzi ludzie mieli okazję poznać codzienne życie polsko-żydowskiej społeczności w Markowej, odkrywając złożoność ich wzajemnych relacji oraz wyzwania, przed którymi stawali mieszkańcy w trudnych czasach. Prelegentka skupiła się na odwadze i człowieczeństwie tych, którzy w obliczu okrucieństwa i śmiertelnego zagrożenia nieśli pomoc swoim żydowskim sąsiadom, dzięki czemu w Markowej ocalało 21 osób skazanych na Zagładę Żydów. Szczególnie uhonorowano pamięć błogosławionej Rodziny Ulmów oraz rodziny Szylarów, a także przedstawiono historię Abrahama Segala, jednego z ocalonych, którego losy są świadectwem siły ludzkiego ducha.
Zwieńczeniem II Dni Dziedzictwa Błogosławionej Rodziny Ulmów było Seminarium Szkoły Etyki Muzeum Ulmów, które 3 kwietnia w Muzeum Niepodległości w Warszawie postawiło trudne pytanie: „Dziedziczone rany czy dziedziczone blizny? Transgeneracyjny przekaz traumy”. Prof. Katarzyna Schier, wybitny ekspert w dziedzinie psychologii i psychoterapii, zawodowo związana z Uniwersytetem Warszawskim, wygłosiła wykład, w którym przedstawiła analizę międzypokoleniowego dziedziczenia traumy wojennej naszych przodków, nawiązując do książki dr Marii Buko „Pogłosy. Dzieci więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych”. Następnie dr Maria Buko, badaczka historii mówionej, odsłoniła przed słuchaczami, jak okrutna przemoc i paraliżujący strach odcisnęły swoje piętno na ciałach i wspomnieniach pierwszego oraz drugiego pokolenia tych, którzy przetrwali piekło niemieckich obozów koncentracyjnych. Wprowadzeniem do tych wystąpień była projekcja filmu dokumentalnego „Dotknięcie anioła” Marka Tomasza Pawłowskiego, który przybliżył historię Henryka Schönkera, polskiego Żyda ocalonego z Holokaustu. Z kolei dr Maria Buko z Archiwum Historii Mówionej Domu Spotkań z Historią, łącząc perspektywy socjologii i historii ukazała, jak brutalna przemoc i paraliżujący strach znalazły odzwierciedlenie w ciałach i pamięci pierwszego oraz drugiego pokolenia ocalałych z niemieckich obozów koncentracyjnych. Wprowadzeniem do tych ważnych głosów była projekcja dokumentu „Dotknięcie anioła” Marka Tomasza Pawłowskiego, przedstawiającego losy Henryka Schönkera, polskiego Żyda, który przeżył Holokaust. Spotkanie, prowokując do głębokiego namysłu, ukazało nowe aspekty złożonego procesu dziedziczenia traumatycznych doświadczeń. Na koniec odbyła się dyskusja o pamięci międzypokoleniowej i jej roli we współczesnym świecie. Seminarium stanowiło kontynuację ważnej debaty na temat traumy wojennej i jej konsekwencji dla kolejnych pokoleń.
II Dni Dziedzictwa Błogosławionej Rodziny Ulmów to nie tylko czas refleksji nad przeszłością, lecz także istotny etap w procesie budowania trwałego pomnika pamięci o Polakach, którzy w najtrudniejszych momentach historii kierowali się szlachetnymi wartościami – miłością Boga i bliźniego, bezinteresowną gotowością do niesienia pomocy oraz nieugiętą odwagą.
Fot. Mateusz Inglot / Muzeum Niepodległości w Warszawie