Festiwal Muzyki Dawnej „Pieśń Naszych Korzeni” w Jarosławiu, odbywający się corocznie w ostatni pełny tydzień (od niedzieli do niedzieli) sierpnia, to nie tylko prestiżowe wydarzenie muzyczne, przyciągające najwybitniejszych twórców i badaczy z Polski i zagranicy, ale także wyjątkowy fenomen społeczny, który od przeszło trzech dekad jednoczy miłośników muzyki dawnej wokół zainteresowań profesjonalnych i pasji twórczej, z potrzebą aktywnego uczestnictwa w kulturze.
Od kilku lat Festiwal poszerza swój program o muzykę tradycyjną, co inspiruje nas i tworzy swoisty genius loci dla pracy twórczej, którą wykonują pracownicy, eksperci i całe środowisko Muzeum Polaków Ratujących Żydów. Zaangażowanie Muzeum w te spotkania, do których okazję tworzy Festiwal, jak również we współpracę z tą społecznością, która każdego roku w sierpniu gromadzi się w Jarosławiu, umożliwia zainteresowanie muzealnym programem naukowo-badawczym i muzealną ofertą edukacyjną dotyczącą problematyki psalmu osób autentycznie zaangażowanych na tym polu działalności kulturotwórczej i edukacyjnej.
„Nieszpory Markowskie”, które 18 sierpnia zainaugurują Festiwal, a także towarzyszące mu dwa seminaria – pierwsze dotyczące psalmu ludowego, w tym nieszporów, a drugie poświęcone pedagogice kultury pamięci w Strategii Muzeum Polaków Ratujących Żydów – organizowane przez naszą placówkę, stanowią zapowiedź tego, co przyniesie „Szkoła Etyki Muzeum Ulmów”. To dogodna okazja, by zaprezentować osiągnięcia naukowe, artystyczne i społeczne twórców oraz organizacji, z którymi dzielimy wspólne wartości i cele, i do których kierujemy zaproszenie do dalszej współpracy – tak jak ma to miejsce w przypadku Stowarzyszenia „Muzyka Dawna w Jarosławiu”, z którym regularnie współpracujemy już od roku.
Psalmy
Podczas Festiwalu „Pieśń Naszych Korzeni”, Muzeum Ulmów kładzie szczególny nacisk na tematykę psalmu, podkreślając jego niezwykłą rolę jako świadectwa głębokiego przenikania się religii i kultury moralnej – chrześcijańskiej i hebrajskiej. Te biblijne pieśni, będące źródłem pocieszenia, modlitwy i refleksji, rezonują z historią błogosławionej Rodziny Ulmów, która ryzykując własnym życiem, udzieliła schronienia Żydom podczas Holokaustu. Psalmy, wyrażające zarówno radość, jak i cierpienie, nadzieję i rozpacz, ukazują uniwersalność ludzkich doświadczeń, niezależnie od wyznania i stosunku do religii w ogóle. W kontekście życia i czynu błogosławionej Rodziny Ulmów, w związku z historią ratowania przez nich Żydów, psalmy nabierają dodatkowego znaczenia, przypominając o wspólnych korzeniach i wartościach, które łączą ludzi różnych religii w obliczu przeciwności losu. Sięgnięcie do tych tradycji, pozwala zgłębić duchowy świat błogosławionych Wiktorii i Józefa, poznać ich duchowość, ich świat wartości i normy etyczne, które ich kształtowały.
W ubiegłym roku Muzeum sprawowało mecenat nad zaprezentowanym podczas Festiwalu Oratorium „Pieśń nad Pieśniami”, ale także zorganizować seminarium „Psalm dla Sprawiedliwych Ulmów”. Jest to spektakl stworzony przez Roberta Pożarskiego, na podstawie tekstu „Pieśni nad Pieśniami” w literackiej interpretacji Romana Brandstaettera. Muzeum było także współorganizatorem seminarium „Psalm dla Sprawiedliwych Ulmów”, które poświęcone było bogatej, lecz niemal zapomnianej tradycji ludowego wykonywania psalmów nieszpornych. W czasach błogosławionych Wiktorii i Józefa nabożeństwo nieszporów było powszechnie znane i sprawowane, a dziś wiele osób starszych, które jeszcze je pamięta, powraca do nich z sentymentem i pewnym żalem, że zniknęły z niedzielnego porządku nabożeństw. Powodu „zniknięcia” nieszporów należy upatrywać w posoborowej odnowie liturgicznej. Rekonstrukcji nabożeństwa nieszporów od strony liturgicznej podjął się dr Michał Mikołajczak, specjalista liturgii Kościoła Katolickiego, muzealnik i pracownik naukowy Muzeum Polaków Ratujących Żydów.
Po zakończeniu Festiwalu, Muzeum kontynuowało swoje zaangażowanie, wspierając Stowarzyszenie „Muzyka Dawna w Jarosławiu” w realizacji jego inicjatywy uczczenia beatyfikacji Rodziny Ulmów – w szczególności poprzez rekonstrukcję psalmów nieszpornych. Razem z nami do tej inicjatywy przyłączyło się Towarzystwo Przyjaciół Markowej, z którym jesteśmy związani węzłem konfederacji muzealnej. Muzeum zaprosiło także do współpracy Fundację Muzyka Kresów, będącą jednym z najważniejszych w Polsce ośrodków badań etnomuzykologicznych w tej dziedzinie. Współtwórca tej społecznej instytucji kultury, Jan Bernad – muzyk, kompozytor, badacz kultury tradycyjnej Polski i narodów dawnej Rzeczypospolitej, sprawował opiekę artystyczną nad przygotowaniem śpiewu melodii psalmów nieszpornych dawnej diecezji przemyskiej, które wcześniej zebrał, spisał i opracował Bartosz Gałązka – folklorysta, badacz i znawca śpiewu tradycyjnego południowo-wschodniej Polski, przyjaciel i współpracownik Stowarzyszenia „Muzyka Dawna w Jarosławiu”. Na podstawie jego zaleceń powstał projekt pod nazwą „Nieszpory Markowskie”. Do grona uczestników tego wydarzenia włączyła się również Parafia pw. św. Doroty w Markowej oraz Parafia pw. Matki Bożej Bolesnej w Jarosławiu (oo. Dominikanie), gdzie także odprawiono „Nieszpory Markowskie”.
Wspólna chęć upamiętnienia błogosławionej Rodziny Ulmów oraz ocalenia od zapomnienia ważnego zabytku muzyki tradycyjnej stała się spoiwem łączącym te osoby, instytucje i różnorodne grupy społeczne we wspólnym działaniu twórczym. Silna inspiracja podyktowana zarówno potrzebą oddania czci błogosławionym Ulmom, jak i zainteresowaniem kulturą moralną, w której żyli i w której wzrastali do swojego czynu Ulmowie oraz autentyczny szacunek dla dziedzictwa kulturowego, z którym obcowały przez ponad rok osoby reprezentujące rozmaite instytucje kultury i parafie, badacze i artyści, twórcy odmiennych i nierzadko bardzo odległych od siebie specjalizacji sprawiły, że udało się z powodzeniem przeprowadzić tę oryginalną rekonstrukcję historyczną i kulturową.
Przedsięwzięcie spotkało się z pozytywnym odbiorem społecznym. Uczestniczyli w nim mieszkańcy Podkarpacia oraz innych regionów Polski, w szczególności osoby kultywujące śpiew tradycyjny – współpracownicy i wychowankowie założycieli Fundacji Muzyka Kresów, Jana Bernada i Moniki Mamińskiej. Od roku powstaje to dzieło, jako swoiste laboratorium kultury i akt afirmacji postaci historycznych, które są patronami działającego w Markowej Muzeum. W marcu, dla uczczenia osiemdziesiątej rocznicy śmierci Rodziny Ulmów i dla uhonorowania wszystkich Polaków Ratujących Żydów, „Nieszpory Markowskie” zostały zaprezentowane w warszawskiej Archikatedrze św. Jana, a nabożeństwu przewodniczył jej gospodarz, arcybiskup metropolita warszawski, ks. kardynał Kazimierz Nycz. Od tego czasu Muzeum otrzymało szereg zaproszeń do zaprezentowania tego dzieła także w kilku innych historycznych katedrach, w różnych regionach kraju.
Choć melodie pochodzą z różnych parafii dawnej diecezji przemyskiej, to właśnie w Markowej, dzięki inicjatywie Heleny Szpytmy, pieśniarki ludowej, kustosza dziedzictwa muzyki tradycyjnej wsi Markowa i krewnej Rodziny Ulmów, należy upatrywać zalążka tego przedsięwzięcia. To także w Markowej, miejscu życia i śmierci, dziś szczególnej czci błogosławionej Rodziny Ulmów, znalazły swoje stałe miejsce – od października 2023 roku są wykonywane co miesiąc, w każdą niedzielę przypadającą bezpośrednio po 10 dniu miesiąca (na pamiątkę beatyfikacji Rodziny Ulmów, która miała miejsce 10 września 2023 roku). Stąd też nieszpory otrzymały dookreślenie „markowskie”. Co miesiąc nieszporom przewodniczy gościnnie inny zaproszony przez organizatorów kapłan, który wygłasza także okolicznościowe kazanie.
Kontynuując nasze wspólne ze Stowarzyszeniem „Muzyka Dawna w Jarosławiu” działania służące upamiętnianiu błogosławionej Rodziny Ulmów poprzez śpiew psalmów wieczornych, niegdyś rozbrzmiewających w miastach i wioskach całej historycznej diecezji przemyskiej, sięgnęliśmy również do źródeł chorału gregoriańskiego. Warsztaty prowadzone przez Sławomira Witkowskiego, śpiewaka i muzykologa, zaprezentowane zostały w kościele pw. Matki Bożej Bolesnej w Jarosławiu. Wykonawcami byli członkowie Scholi Cantorum Minorum Chosoviensis i uczestnicy jarosławskich warsztatów, a wydarzenie odbyło się w 3 miesiące po beatyfikacji Rodziny Ulmów. Następnie w Muzeum Kamienica Orsettich w Jarosławiu wybrzmiały psalmy Żydów barokowej Italii w programie „Pieśni Salomona. Hashirim asher li’Shlomo”, zaprezentowanym przez wyśmienity i cieszący się autorytetem w świecie znawców muzyki dawnej żydowski zespół Profeti della Quinta, działający pod kierownictwem Elama Rotema. Obydwa przedsięwzięcia zostały zrealizowane przez Stowarzyszenie „Muzyka Dawna w Jarosławiu” w ramach projektu sfinansowanego przez Samorząd Województwa Podkarpackiego w konkursie na działania kulturotwórcze poświęcone pamięci Rodziny Ulmów w roku ich beatyfikacji.
„Nieszpory Markowskie” traktujemy zatem jako projekt o szerokim wpływie kulturotwórczym, umożliwiający rekonstrukcję psalmów nieszpornych w sferze liturgicznej, artystycznej, muzycznej oraz etnomuzykologicznej, ale także w szerokim kontekście kultury religijnej i muzycznej, w której osadzony jest psalm, jako modlitwa i akt religijny, zarówno w kulturze chrześcijańskiej, jak żydowskiej. Dbając o rozwój tego przedsięwzięcia, w kolejnym etapie prac skoncentrujemy się na tekście i treści niesionej przez słowo wyśpiewane w modlitwie, będące integralną częścią Biblii. Prace te będą już realizowane w ramach powstającej „Szkoły Etyki Muzeum Ulmów”.
„Szkoła Etyki Muzeum Ulmów”: edukacja o etyce i prawach człowieka
„Szkoła Etyki Muzeum Ulmów” to projekt o charakterze kulturotwórczym, powstały w ramach programu strategicznego Muzeum Polaków Ratujących Żydów – „Akademia Sprawiedliwych”. Jego celem jest uruchomienie regularnych działań edukacyjnych ukierunkowanych na edukację o etyce oraz o prawach człowieka, wyprowadzonych z doświadczeń historycznych Polski z okresu II wojny światowej. Tegoroczny cykl działań inaugurujących „Szkołę Etyki Muzeum Ulmów” obejmuje sympozja organizowane w kilku miejscach kraju, podczas których – z udziałem ekspertów i wykładowców prezentowane będą poszczególne zakresy działań życia społecznego, w których wyraża się promowany przez Muzeum Ulmów ideał etyki solidarności. W programie poszczególnych sympozjów przewidziane są wykłady, warsztaty i seminaria, prezentacje filmów i dzieł sztuki, koncerty i spektakle sztuki słowa. Odbędą się spotkania z twórcami sztuki, nauki i życia społecznego. Podczas każdego z sympozjów będą prezentowane biografie wybranych osób, które podczas II wojny światowej niosły pomoc skazanym na zagładę Żydom i konkretne historie ratowania Żydów, wybrane z zasobu dokumentacji Muzeum Polaków Ratujących Żydów.
Seminaria inaugurujące „Szkołę Etyki Muzeum Ulmów”
Pierwsze sympozjum „Szkoły Etyki Muzeum Ulmów” odbywa się w ramach Festiwalu „Pieśń Naszych Korzeni” w Jarosławiu. Obok prezentacji sztandarowego przedsięwzięcia kulturotwórczego, jakim są „Nieszpory Markowskie”, odbywają się w Jarosławiu dwa seminaria o zróżnicowanej tematyce. Pierwsze z nich skupi się na psalmie ludowym i nieszporach jako liturgii. Wykłady zaprezentują Bartosz Gałązka – folklorysta, badacz i znawca śpiewu tradycyjnego południowo-wschodniej Polski oraz dr Michał Mikołajczak – pedagog muzealny, pracownik Muzeum Polaków Ratujących Żydów, znawca problematyki liturgii. Drugie seminarium będzie poświęcone pedagogice kultury pamięci w Strategii Muzeum Polaków Ratujących Żydów, ze szczególnym uwzględnieniem edukacji o etyce. Uczestnicy będą mieli okazję zapoznać się z koncepcją i metodami pracy Szkoły Etyki Muzeum Ulmów. Wśród prelegentów znajdą się współtwórcy programu Muzeum, członkowie – założyciele działającego pod kierunkiem Muzeum towarzystwa naukowego – Akademia Sprawiedliwych; dr Renata Pater, adiunkt Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego, która omówi założenia pedagogiki kultury pamięci, dr Leopold Zgoda – filozof i etyk, emerytowany wykładowca Akademii Ekonomicznej w Krakowie, współtwórca Karty Solidarności, który przedstawi założenia opracowanej przez siebie koncepcji programu edukacji o etyce. Dopełnieniem programu seminaryjnego od strony stricte muzealnej będzie prezentacja Tryptyku Markowskiego z ikoną błogosławionej Rodziny Ulmów, autorstwa Mateusza Środonia, której dokona opiekun tego dzieła w Muzeum Polaków Ratujących Żydów, Artur Dobrucki. Wprowadzenie tego obiektu w zakres edukacji realizowanej przez Muzeum poprzez „Szkołę Etyki Muzeum Ulmów” charakteryzuje dobitnie założenia ideowe i programowe przyjęte przez twórców koncepcji zainaugurowanego w Jarosławiu przedsięwzięcia.
Karta Solidarności: fundament współpracy
Całe przedsięwzięcie – tak mocno związane i identyfikowane z tematyką psalmów – odbywa się w ramach tegorocznych obchodów 15-lecia Karty Solidarności. Stowarzyszenie „Muzyka Dawna w Jarosławiu” jest jednym z laureatów Nagrody Pro Publico Bono, w gronie których od piętnastu lat – z inicjatywy Instytutu Przestrzeni Obywatelskiej Pro Publico Bono – tworzone są kolejne programy, przedsięwzięcia kulturotwórcze i instytucje kultury solidarności. Organizatorzy mają nadzieję, że powstająca „Szkoła Etyki Muzeum Ulmów” dobrze wpisze się w zakres programowy i instytucjonalny Karty Solidarności.