„Trzecie rozporządzenie o ograniczeniu pobytu w Generalnym Gubernatorstwie”: 15 X 1941 r.

12 października 1939 r. na mocy dekretu kanclerza Rzeszy powołane do życia zostało Generalne Gubernatorstwo (GG). Obejmowało ono centralne i południowe ziemie polskie: znaczne części przedwojennych województw warszawskiego, łódzkiego (bez Łodzi), krakowskiego i kieleckiego; praktycznie całe lubelskie oraz zachodnią część lwowskiego. Władzę na tym terenie sprawować miał, w imieniu Adolfa Hitlera i Rzeszy, Generalny Gubernator – Hans Frank, którego rozporządzenia były podstawą prawodawstwa. Akty prawne tego typu wchodził w życie zazwyczaj po opublikowaniu w Dzienniku Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa (Verordnungsblatt für das Generalgouvernement; dalej: Dz.RGG) i stanowiły pewnego rodzaju odpowiednik ustaw.

W pierwszym numerze Dz.RGG, wydanym już 26 października, opublikowane zostało rozporządzenie zakazujące uboju rytualnego i wskazując sankcję za jego złamanie na co najmniej rok ciężkiego więzienia (lub obozu koncentracyjnego) nie tylko dla sprawcy, ale również współsprawcy, pomocnika i podżegacza. Wówczas również wprowadzono obowiązek pracy dla Polaków w wieku od 18 do 60 roku życia (następnie granicę wiekową obniżono do 14 lat) i przymus pracy dla Żydów. Polacy mieli pracować w gospodarstwach rolnych, przy budowach i utrzymaniu publicznych budynków, dróg, torów i regulacji rzek. Żydzi, w wieku 14-60 lat, mieli być wcielani do oddziałów pracy przymusowej. W celach „wychowawczych” przymus miał obowiązywać dwa lata, Żydzi mieli trafiać do specjalnych obozów pracy, zabierając ze sobą własne narzędzia i maszyny. Za uchylanie się od obowiązku a nawet sprzedaż własnych narzędzi pracy przewidywano karę ciężkiego więzienia oraz, fakultatywnie, przepadek majątku.

Kolejne, pojawiające się lawinowo rozporządzenia, coraz bardziej ograniczały funkcjonowanie Żydów na terenie GG. Zablokowano konta, depozyty i schowki bankowe Żydów a na początku 1940 r. nakazano im zgłaszać swój majątek. Od 1 grudnia 1939 r. Żydzi mieli obowiązek noszenia opasek – pasków materiału, o szerokości co najmniej 10 cm z gwiazdą Dawida. Sklepy żydowskie również miały być oznakowane – tłumaczono to koniecznością ochrony Niemców przed zakupami u Żydów. 11 grudnia 1939 r. dzieci i młodzież żydowska została wyrzucona ze szkół, co wiązało się to również z zamknięciem szkół żydowskich. Działała również niemiecka propaganda antysemicka – starano się z pogłębić antagonizmy między Polakami i Żydami, niekiedy wykorzystując pseudonaukowe argumenty. Próbowano w ten sposób uzasadnić np. stygmatyzację Żydów: starano się wmówić, że Żydzi przenoszą niegroźne dla nich bakterie które infekują nie-Żydów a noszenie przez nich opasek pozwoli unikać „zagrożenia”. Niemcy inspirowali również wystąpienia antyżydowskie – w Warszawie wiosną 1940 r. grupy chuliganów atakowały przechodniów z opaskami z gwiazdą Dawida i niszczyły żydowskie sklepy. Niemcy wykorzystali następnie to zdarzenie do uzasadnienia konieczności fizycznego odseparowania ludności żydowskiej od reszty mieszkańców Warszawy.

 

Rozporządzenia wydawane w GG wprowadzały zakazy i nakazy związane ze swobodą przemieszczania się. Od 1 stycznia 1940 r. Żydzi bez pozwolenia władz nie mogli zmienić miejsca pobytu a także zaczęła dla nich obowiązywać godzina policyjna (od 21:00 do 5:00). Kolejne tygodnie przyniosły zakaz używania kolei, pojawiały się też lokalne ograniczenia – np. podział tramwajów miejskich na sekcje żydowskie i „aryjskie”.

1 października 1940 r. weszło w życie „Pierwsze rozporządzenie o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie” wydane 13 września przez Hansa Franka . Ten akt prawny usankcjonował wprowadzanie ograniczeń pobytu: np. mogły one być zarządzane na poziomie powiatów przez starostów i dotyczyć określonych grup osób. Stał się on katalizatorem który przyśpieszył gettoizację – na jego podstawie powstało m.in. getto warszawskie czy chełmskie. Działania takie, koordynowane na płaszczyźnie lokalnej, dyktowane były chęcią pozbycia się ludności żydowskiej z danego obszaru lub ściślejszego odseparowania już istniejących gett od pozostałej części danej miejscowości. Wsparcie ustawodawcze dla tych działan pojawiło się 29 kwietnia 1941 r. – wówczas wprowadzono kary administracyjne za łamanie zarządzeń wydanych na podstawie „Pierwszego rozporządzenia…”. Karanie przekazano do dyspozycji starostów a także, w cięższych przypadkach, sądom specjalnym. Przewidywanymi wówczas karami za samowolne opuszczanie getta były grzywna i więzienie, istniała również możliwość orzeczenia jednej z tych kar a także kary ciężkiego więzienia.

22 czerwca 1941 r. Rzesza Wielkoniemiecka zaatakowała Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. W ślad za niemiecką armią podążały oddziały specjalne z zadaniami eksterminacyjnymi. W kolejnych miesiącach po ataku, na terenach dawnych wschodnich województw polskich zginęło tysiące Żydów. Na tereny GG docierali uciekinierzy z tych terenów a pogłoski o masakrach w Ponarach (koło Wilna), w Pińsku czy we Lwowie krążyły po okupowanej Polsce. W październiku 1941 r. rzeszowski kronikarz, Franciszek Kotula, zanotował: Przygnębiające wiadomości przychodzą ze Wschodu. Tam masowo morduje się Żydów, za rzekomą współpracę z Sowietami. W Stanisławowie za skrytobójcze zamordowania niemieckiego oficera rozstrzelano wielu Żydów; mówią o dwunastu tysiącach. W Kołomyi zamordowano dwa tysiące. Już przyszły wiadomości o śmierci wielu Żydów rzeszowskich. Płacz, jęk, żałoba. Wśród Żydów grobowy nastrój i jak najgorsze przeczucia.

 

W Warszawie komisarz dla dzielnicy żydowskiej, Heinz Auserswald, już 30 czerwca 1941 r. opublikował na łamach żydowskiej gazety ostrzeżenie: Organy kontrolne mają polecenie użycia broni przeciwko każdemu, kto będzie próbował uniknąć ujęcia przez ucieczkę. Była to wygodna formuła dla patroli policyjnych do legalizowania mordów na zbiegłych Żydach. Poza mury getta sprowadzała ich różne czynniki – wydaje się, że najważniejszym z nich była chęć zdobycia żywności. Dla setek osób jedyną drogą by uniknąć śmierci głodowej było wyjście poza wyznaczony im obszar. Często zajmowały się tym również dzieci, co niekiedy budziło zdziwienie Polaków. Emanuel Ringelblum zanotował relację człowieka który był po aryjskiej stronie i został przez Polaków zapytany dlaczego Żydzi dopuszczają do tego, aby wychudłe, bosonogie dzieci przełaziły na drugą stronę i tam żebrały.

Wydaje się, że według Niemców dotychczasowe przepisy nie były wystarczająco skuteczne, stąd też Hans Frank w czasie pobytu w Warszawie 15 października 1941 r. podpisał  Trzecie rozporządzenie o ograniczeniu pobytu w Generalnym Gubernatorstwie”, które uzupełniało poprzednie dwa akty o paragraf 4b:

(1) Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielnicę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które takim Żydom świadomie dają kryjówkę.

(2) Podżegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca, czyn usiłowany karany będzie jak czyn dokonany. W lżejszych wypadkach można orzec ciężkie więzienie lub więzienie.

(3) Zawyrokowanie następuje przez Sądy Specjalne.

Rozporządzenie miało wejść w życie w dniu ogłoszenia – nastąpiło to 10 dni później – 25 października 1941 r. Wydaje się, że początkowo prawo to miało marginalne znaczenie (z perspektywy nieżydowskich mieszkańców GG).  Jednak już w listopadzie 1941 r. wstrząsnęło ono światem warszawskiego getta.

Skip to content

Ta strona używa ciasteczek (cookies), które użytkownikom ułatwiają nawigację, a nam pozwalają doskonalić serwis. Możesz wyłączyć mechanizm obsługi cookies w swojej przeglądarce. Korzystając z serwisu wyrażasz zgodę na używanie cookies zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki. more information

Ta strona używa ciasteczek (cookies), które użytkownikom ułatwiają nawigację, a nam pozwalają doskonalić serwis. Możesz wyłączyć mechanizm obsługi cookies w swojej przeglądarce. Korzystając z serwisu wyrażasz zgodę na używanie cookies zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

Zamknij