Idea utworzenia w Markowej Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów (MPRŻ) pojawiła się pod koniec 2007 r. W jej następstwie 30 VI 2008 r. Sejmik Województwa Podkarpackiego podjął jednomyślnie uchwałę dotyczącą powstania placówki, zaś w roku 2009 r. zadecydowano, że pieczę nad budową placówki będzie sprawowało Muzeum-Zamek
w Łańcucie. Muzeum powstało na terenie przekazanym przez Samorząd Gminy Markowa. Budynek placówki został zaprojektowany przez cenionego w dziedzinie nowoczesnych muzealnych rozwiązań architektonicznych twórcę Mirosława Nizio (Nizio Design International). Obiekt to minimalistyczna i surowa bryła, która swoim kształtem nawiązuje do prymitywnego wiejskiego domu. Realizacja inwestycji trwała od października 2013 do października 2015 r. Muzeum zostało otwarte 17 III 2016 r.
W dniu 30 VI 2017 r. na podstawie uchwały Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 7 VI 2017 r. oraz umowy z dnia 23 VI 2017 r. zawartej między Samorządem Województwa Podkarpackiego a Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego nastąpiło wydzielenie Muzeum jako samodzielnej jednostki współprowadzonej przez oba te podmioty.
Podstawowa funkcja placówki, jest jednocześnie zawarta w jej pełnej nazwie – Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów, zatem głównym celem jednostki jest upamiętnienie postaw Polaków, którzy podczas okupacji niemieckiej podjęli się pomocy Żydom.
Tym samym Muzeum w Markowej stało się pierwszą w Polsce tego rodzaju instytucją zajmującą się tematyką ratowania ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich podczas Zagłady. Wystawa główna wprowadza do kontekstu historycznego; opowiada historię Ratujących i Ratowanych, pokazuje poznane i udokumentowane przypadki udzielania pomocy Żydom. Muzeum wychodząc od swoich patronów, Rodziny Ulmów wskazuje na historię dziedzictwa Markowej, przedstawia specyfikę obszarów Generalnego Gubernatorstwa oraz ziem anektowanych.
MPRŻ ma ambicje zabierać kluczowy głos w dyskusji na temat postawy Polaków wobec Zagłady, stąd kładzie nacisk na rzetelne badania oraz uczciwe informowanie o postawach w tych jakże wymagających heroizmu czasach. Mając świadomość, że bohaterstwo Sprawiedliwych – ze względu na unikatowość swojej postawy – tym silniej zasługuje na upamiętnienie i uznanie, jednocześnie kładąc nacisk na współczującą i ofiarną postawę Polaków wobec cierpienia Żydów podczas II wojny światowej, nie zapomniano o niechlubnych aspektach w stosunkach polsko-żydowskich podczas okupacji niemieckiej.
Program Muzeum adresowany jest do wszystkich, którzy interesują się dziedzictwem kultury klasycznej, którzy chcą współtworzyć współcześnie kulturę pamięci w oparciu o dialog i w szacunku do każdego człowieka; Muzeum jest otwarte dla każdego, kto chce poznać historię opowiedzianą na tle tragicznych wydarzeń, których doświadczyła Polska i Europa w czasie II wojny światowej.
